Er is in ieder geval één geval geweest dit jaar, waarbij de uitspraak ‘met de kennis van nu’ terecht gebruikt is: in het geval namelijk van Ina Post, de bejaardenverzorgster die in 1987 wegens het doden van een bejaarde vrouw veroordeeld werd tot zes jaar cel en een deel van die straf ook heeft uitgezeten. In oktober van dit jaar werd ze voor datzelfde feit vrijgesproken door het gerechtshof in Den Bosch. Het bewijs ontbrak, haar bekentenissen waren ‘vals’, ze was in de war vanwege een posttraumatisch stresssyndroom. Excuses werden niet gemaakt. Het OM stelde dat ‘de zaak-Post geen gerechtelijke dwaling [is]’ en ‘Dit is een zaak van 23 jaar geleden waar met de kennis van nu naar is gekeken. We wisten destijds niet dat zij last had van een posttraumatisch stresssyndroom. Wat er verder fout is gegaan tijdens het politieonderzoek, was in die tijd volstrekt normaal’. Of dat zo is, weet ik niet. Ik weet in ieder geval wel dat ook toen grote twijfels bestonden over de veroordeling. Het posttraumatisch stresssyndroom was toentertijd echter niet bekend, nu wel. In die zin is ‘de kennis van nu’ dan ook terecht gebruikt.

Dat kan voor de rest van de dit jaar tot een hype verworden uitspraak niet worden gezegd. Er ging dit jaar geen week voorbij of ergens in bestuurlijk Nederland, zowel in publieke als in particuliere kringen, klonk die uitspraak om ook maar enige verantwoordelijkheid voor een bestuurlijke tegenslag naar het rijk der vergetelheid af te schuiven. Jan Peter Balkenende zette de trend in januari, toen hij toegaf dat Nederland de inval in Irak in 2003 niet had moeten steunen, aangezien er geen juridische grond was die die inval rechtvaardigde. Het rapport van de Commissie-Davids had de politieke steun van die inval onderzocht en was tot die conclusie gekomen. Maar, zo stelde Balkenende, ‘in het licht van deze ontwikkelingen en met de kennis van nu aanvaardt het kabinet dat voor een dergelijk optreden een adequater volkenrechtelijk mandaat nodig zou zijn geweest’. Inhoudelijk was dat gewoonweg niet waar. De ‘kennis van nu’ was niet wezenlijk anders dan de ‘kennis van toen’, toen de toenmalige regering besloot de inval te steunen. Balkenende had eigenlijk moeten toegeven dat het besluit niet juist was (of gebaseerd op niet te onderbouwen andere overwegingen, die toentertijd in het kabinet gespeeld hebben, maar nooit zijn geopenbaard). Met de uitspraak ‘met de kennis van nu’ was het mogelijk bestuurlijke verantwoording een ander karakter te geven en minder ernstig te doen zijn.

Het woord ‘sorry’, het modewoord van 2008 en 2009, betekende toen vaak niet meer dan ‘oeps’, maar er zat in ieder geval nog iets in van (een heel erg klein beetje) spijt. Maar ‘met de kennis van nu’ is neutraler, meer een constatering. Of: ‘Ok, ik heb wellicht fouten gemaakt, maar dat heb ik gedaan met de kennis van toen. Als ik toen de kennis van nu had gehad, dan had ik uiteraard de juiste beslissing genomen. Mij valt dus niets te verwijten’. Het is natuurlijk altijd makkelijker oordelen over iets dat in het verleden is gebeurd. Er is altijd wel een stok om een hond te slaan. En in heel veel gevallen is dat ook waar. Maar die woorden te horen uit de mond van door de wol geverfde bestuurders ? Ze worden immers ingehuurd om moeilijke beslissingen te nemen. Dat gebeurt altijd op basis van argumenten en informatie die op dat moment beschikbaar is. Van de bestuurder wordt op dat moment ‘daadkracht’ en ‘visie’ verwacht, waarbij de bestaande kennis kan worden aangewend voor de toekomst.

Nu kan daartegen so wie so worden ingebracht, dat ‘daadkracht’ en ‘visie’ niet direct kenmerken zijn waarvan Nederlandse bestuurders het afgelopen decennium blijk gegeven hebben. Ik heb daar op al eerder op gewezen. Ook kan worden opgemerkt dat al vanaf het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw bekend is dat er bij het nemen van beslissingen een enorme hoeveelheid informatie wordt verzameld, die vervolgens bij het nemen van de beslissing niet wordt gebruikt. Rapporten worden opgevraagd, maar niet gelezen. Feldman en March schreven daarover in 1981 een zeer te harte nemend artikel. In 1976 stelden March en Olsen al dat beleid hevig bediscussieerd wordt (blijkbaar dus zonder de beschikbare informatie gelezen te hebben !), maar met onverschilligheid wordt uitgevoerd.

Maar hoezeer dat ook waar is (en het kenschetst, denk ik, de huidige situatie nog steeds treffend, gezien alle spaaklopende en mislukkende IT-projecten !), dat is geen excuus om de voor iedere bestuurder nodige zelfreflectie uit te schakelen. Hadden bestuurders dan niet beter hun best moeten doen om te zien of de ‘kennis van nu’ toen niet beschikbaar was ? En trouwens: bestuurlijke verantwoordelijkheid betekent dat een bestuurder verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden, ook als de ‘schuld’ niet direct bij hem ligt. Daarvoor is hij bestuurder geworden: om deel te nemen aan het vormgeven van het land, de provincie, de gemeente, het bedrijf of welke organisatie dan ook en daarvoor ook de verantwoordelijkheid te dragen. Dat eerste wordt met enthousiasme (zij het vaak ondoordacht) aangepakt, het laatste veelal vergeten of onder het vloerkleed gemoffeld. In 2010 het liefst met de uitspraak ‘met de kennis van nu’ ! Een groter brevet van bestuurlijk onvermogen bestaat niet ! Overigens: het gebruik van ‘hij’ bij bestuurder is bewust, want ik ken geen vrouwelijke bestuurders die met een kennislacune te maken hebben gehad dit jaar.

Is het nou echt zo erg met die ‘kennis van nu’ ? Een kleine greep uit belangrijk en onbelangrijk spelen met de ‘waarheid’. De Amsterdamse wethouder Hans Gerson zei na een vernietigend rapport over de Noord-Zuidlijn dat het besluit tot de aanleg van de metrolijn ‘met de kennis van nu’ nooit aan de gemeenteraad voorgelegd had mogen worden. Die kennis was er echter toen ook al; het is echter makkelijker, zoals Remine Alberts van de SP zei, zich te verstoppen ‘achter de zinsnede dat je terugkijkt met de kennis van nu en dat je daardoor niet echt kunt zeggen of het een juist besluit is geweest of niet’. Gerson moest later alsnog door het stof, maar de poging zijn verantwoordelijkheid te ontlopen met de beroemde frase lag er duimendik bovenop. Overigens: de wijze waarop Job Cohen trachtte de verantwoordelijkheid van zich af te schuiven van dit debacle met op te merken dat hij op grote afstand stond, was wel erg doorzichtig. De opmerking dat hij er zich inhoudelijk niet mee bemoeide, bevestigt het beeld dat bij slagen een bestuurder graag vooraan staat, maar bij falen de verantwoordelijkheid graag elders wordt neergelegd. En wat helemaal de deur dicht doet als het over bestuurlijke integriteit gaat, is de uitspraak van diezelfde Cohen, dat ‘We uiteindelijk allemaal amateurs [zijn]. Bestuurders moeten varen op de adviezen van deskundigen en vragen zo nodig een second opinion’. Dat die ‘second opinion’, zeker in financieel opzicht, niet gevraagd is (hoewel daarvoor voldoende redenen en argumenten waren), kon hij vervolgens niet verklaren. Dit echter terzijde, hoewel het de algehele stelling van het graag willen ontlopen van de verantwoordingsvraag door bestuurders bevestigt.

‘Met de kennis van nu’, daar gaat het hier om. Wat te denken van Noud Wellink, de directeur van de Nederlandsche Bank, die die frase erbij haalt om het oordeel van de commissie Scheltema over de vergunningverlening aan de DSB-Bank te relativeren: ‘het handelen in het verleden [is] te veel met de kennis van nu beoordeeld’. Om daar – weinig standvastig – na de storm van kritiek toch nog op terug te komen. En ook met de Commissie-De Wit was Wellink het niet eens: door de Commissie is de ‘verkeerde norm aangelegd’ en ‘Met de kennis van heden wordt beoordeeld wat wij destijds hebben gedaan’. Of dat het concept achter het nieuwe stadskantoor van Delft ‘met de kennis van heden …. achterhaald is’. Of: ‘Terugkijkend en met de kennis van nu hebben wij ons te weinig gerealiseerd welke gevolgen deze publicatie zou hebben voor de politici en met name hun gezinnen’, uit een brief van de directie van de uitgeverij Audax aan de landsadvocaat over het tijdschrift Binnenhof en het doorpluizen van vuilniszakken van politici. Of bij de aankoop van ‘foute’ CO2-rechten: ‘Die projecten waren in principe heel honorabel, maar met de kennis van nu zouden we ervan zijn weggebleven’, volgens Daan Dijk, directeur Sustainable Development van de Rabobank. Of: ‘Iedereen was toen van mening dat het nog kon. En ja, met de kennis van nu – u kent die opmerking, veel gebruikt – ja, dan was het misschien beter geweest’, het antwoord van Karel Fowles van Stichting Support Anne Frank Tree, in antwoord op de vraag of het niet beter was geweest de kastanjeboom bij het Anne Frank Huis eerder te kappen. Of: ‘Met de kennis van nu had de gemeente andere terminologie moeten gebruiken’, uitgesproken door wethouder De Boer van Harlingen bij het onder grote druk intrekken van een bouwvergunning, die door de gemeente aan afvalverwerker Omrin was verstrekt. En zo zijn er nog tientallen gevallen te benoemen !

Zullen we stoppen met dat ‘met de kennis van nu’ ? Met de kennis van nu hadden we ook geen eurocrisis gehad, hadden we bij verkiezingen nooit gestemd zoals we gestemd hebben, hadden we het onderwijssysteem niet keer op keer veranderd, hadden we de zorg nooit geprivatiseerd, hadden we de Betuwelijn nooit aangelegd, hadden we geen spitsstroken aangelegd, hadden we meer strooizout aangeschaft, hadden we geen stemmachines gebruikt, hadden we niet voortdurend de privacyregels ter sprake gebracht, enzovoorts.

Het is een dooddoener. In de mond van bestuurders dient het alleen maar om verantwoording te relativeren. Ze bedoelen er namelijk niet mee de kennis van nu, maar de gevolgen van nu ! ‘Als ik geweten had dat dit de gevolgen waren, dan had ik een andere beslissing genomen !’ Tja. Het toont dus alleen maar het onvermogen van de bestuurlijke elite om verantwoordelijkheid te nemen voor eigen beslissingen. Een brevet van onvermogen, dat alleen maar het gevoel versterkt dat bestuurders onbetrouwbaar zijn en het populistische denken de schijn van ‘het gelijk’ geeft….

Dit essay werd op 19 november 2010 geplaatst op Bevlogen Bespiegelingen, een blog die ik tot 2018 regelmatig aanvulde, maar daarna niet meer gebruikte en die nu niet meer bereikbaar is.